Μια επιφανής πολιτική προσωπικότητα του 19ου αιώνα, θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Οφείλει τη φήμη του στις επτά θητείες που υπηρέτησε ως πρωθυπουργός, καταβάλλοντας εξαιρετικές προσπάθειες για τον εκσυγχρονισμό της χώρας.
Γεννήθηκε την 11η Ιουλίου 1832 στο Ναύπλιο, από πολιτική οικογένεια. Ο πατέρας του ήταν ο πολιτικός και ιστορικός Σπυρίδων Τρικούπης, ενώ η μητέρα του, Αικατερίνη Μαυροκορδάτου, ήταν αδελφή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Έλαβε τις πρώτες του εκπαιδευτικές βάσεις στο Ναύπλιο και συνέχισε τις σπουδές του στο Γυμνάσιο της Αθήνας. Στη συνέχεια, σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και έπειτα συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι, όπου απέκτησε και τον τίτλο του διδάκτορα Νομικής.
Από το 1853 έως το 1864, υπηρέτησε στο Διπλωματικό Σώμα. Αρχικά, υπηρέτησε στην Πρεσβεία του Λονδίνου, όπου ο πατέρας του είχε ηγετικό ρόλο. Εκεί, αποκόμισε πολύτιμες εμπειρίες για τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος της Μεγάλης Βρετανίας, γεγονός που του φάνηκε ιδιαίτερα χρήσιμο όταν αποφάσισε να αφοσιωθεί στην ελληνική πολιτική. Κατά τη διάρκεια του 1863, ηγήθηκε της ελληνικής αντιπροσωπείας που διαπραγματεύτηκε τη συνθήκη προσάρτησης των Ιονίων Νήσων στην Ελλάδα, η οποία υπογράφηκε στις 16 Μαρτίου 1864.
Το 1862, έλαβε μέρος στην πολιτική σκηνή, εξελέγη πληρεξούσιος της ελληνικής παροικίας του Μάντσεστερ στη Συντακτική Συνέλευση. Το 1865, εξελέγη βουλευτής Μεσολογγίου υπό την ηγεσία του Αλεξάνδρου Κουμουνδούρου. Όταν ο Κουμουνδούρος σχημάτισε κυβέρνηση το 1865, εμπιστεύτηκε το σημαντικό Υπουργείο Εξωτερικών στον Τρικούπη, παρά τη νεαρή του ηλικία.
Από τα πρώτα βήματά του στην κυβέρνηση, επιδίωξε να αποκαταστήσει το κύρος του κράτους απέναντι στις ξένες δυνάμεις. Ως νεαρός Υπουργός Εξωτερικών, καθιέρωσε το πρωτόκολλο όπου οι ξένοι πρέσβεις έπρεπε να τον επισκέπτονται πρώτοι, αντί να τους επισκέπτεται αυτός. Αυτό έθεσε τις βάσεις για μια εθιμοτυπική πρακτική που διατηρείται μέχρι σήμερα. Η κυβέρνηση Κουμουνδούρου δεν διήρκεσε για πολύ, ωστόσο, λόγω των εξελίξεων στην Κρητική Επανάσταση.
Αφού αποφάσισε να μην συμμετάσχει σε άλλη κυβέρνηση, επικεντρώθηκε στη δημιουργία του δικού του κόμματος, του “Πέμπτου Κόμματος”. Αυτό το κόμμα αποτέλεσε την πρώτη εμφάνιση κόμματος αρχών στην ελληνική πολιτική και προσπάθησε να προωθήσει τον αστικό εκσυγχρονισμό της χώρας.
Κατέχοντας την πρωθυπουργική θέση από τις 27 Απριλίου 1875, ο Τρικούπης έμεινε κυρίαρχος στην πολιτική αρένα για τα επόμενα 20 χρόνια. Εκπροσώπησε την αναδυόμενη αστική τάξη και αντιμετώπισε αντιπάλους όπως ο πολιτικός μέντοράς του, Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, και ο “λαϊκιστής” Θεόδωρος Δηλιγιάννης. Ο Τρικούπης κατάφερε να παραμείνει πρωθυπουργός για περίπου 11 χρόνια, καθιστώντας τον έναν από τους μακροβιότερους πρωθυπουργούς της Ελλάδας.
Κατά τη διάρκεια της ηγεσίας του, εφάρμοσε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων στον τομέα της γεωργίας, της φορολογίας και της άμυνας, καθώς και ένα φιλόδοξο πρόγραμμα υποδομών, το οποίο περιλάμβανε την δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου και την ολοκλήρωση της διώρυγας της Κορίνθου. Στα σχέδιά του συμπεριλαμβανόταν επίσης και η κατασκευή της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου, ένα έργο που ολοκληρώθηκε πολλές δεκαετίες αργότερα, το 2004.
Η οικονομική κατάσταση της εποχής δεν αντέξει το μεγάλο αυτό πρόγραμμα. Οι φορολογικές πολιτικές του είχαν ως αποτέλεσμα τη δυσαρέσκεια του λαού και τον χαρακτήρισαν με προσωνύμια όπως “Φορομπήκτης” και “Πετρέλαιος”. Η χώρα βρέθηκε ανίκανη να αποπληρώσει τα βαριά χρέη της και το 1893 η Βουλή κήρυξε χρεοκοπία. Ο Τρικούπης σύντομα συνειδητοποίησε την κρίση και σε μια περίφημη δήλωση αναφώνησε: “Δυστυχώς, επτωχεύσαμε!”. Στα επόμενα χρόνια, η χώρα θα βρεθεί υπό διεθνή οικονομική επιτήρηση, με την επιβολή μονοπωλίων σε προϊόντα όπως το οινόπνευμα και τα σπίρτα, και οι επιπτώσεις αυτής της πολιτικής θα φθάσουν μέχρι την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ).
Στις εκλογές του 1895, το κόμμα του υπέστη μια καταστροφική ήττα και ο Τρικούπης απέτυχε να εκλεγεί βουλευτής στην περιοχή Μεσολογγίου. Έχασε τη θέση του για λίγες μόνο ψήφους, έχοντας αντίπαλο τον Γουλιμή. Αυτή η ήττα συνοδεύτηκε από την αιφνίδια ασθένειά του στις Κάννες, μια περίοδο όπου η Αθήνα φιλοξενούσε τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Στις 30 Μαρτίου 1896, ο Χαρίλαος Τρικούπης απεβίωσε στο γαλλικό θέρετρο, ενώ η ελληνική πρωτεύουσα φιλοξενούσε τους αγώνες. Η σορός του επιστράφηκε στον Πειραιά στις 9 Απριλίου και εκτέθηκε για προσκύνημα στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής. Σύμφωνα με την προσωπική του επιθυμία, ετάφη στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, χωρίς επισημότητες, αποχαιρετώντας την πολιτική σκηνή με τη φράση “Ανθ’ ημών Γουλιμής… Καληνύχτα σας!”.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης αφήνει πίσω του μια μακρά πολιτική κληρονομιά, με έμφαση στον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη της χώρας, αλλά και με τις συνεχείς προκλήσεις και δυσκολίες που συνόδευαν τις πολιτικές του ενέργειες. Εξακολουθεί να θεωρείται ένας από τους πιο επιδραστικούς πολιτικούς της Ελλάδας και η μνήμη του διατηρείται ζωντανή στην ιστορία της χώρας.